معرفی انواع وسواسها و راههای درمانی آن
درمان بیماری وسواس با توجه به انوع مختلف آن انجام می‌گردد اما بهتر است قبل از معرفی انواع وسواس نگاهی به این واژه بیندازیم.
شاید برای شما هم پیش آمده است که برای چک کردن قفل در خانه دوباره مسیر پارکینگ به خانه را برگردید، یا این که از کشیده شدن دو شاخه اتو از برق مطمئن نباشید و دوباره آن را چک کنید، این شک و تردیدها کاملاً طبیعی بوده و هر یک از ما تا به حال به نوعی آن را تجربه کرده‌ایم.
اما گاهی این شک و تردید دست از سر ما بر نداشته و زندگی روزمره ما را مختل میکند به طوری که هر دقیقه ذهن ما درگیر افکار وسواسی و استرس است. در این حالت این نوع شک و تردید یا وسواس حالت طبیعی نداشته و می‌تواند در دسته اختلال وسواس فکری – عملی یا OCDجا بگیرد. در این صورت باید افکار و رفتارهای وسواسی خود را جدی گرفته و برای رهایی از آن و درمان اختلال خود به فکر چاره‌ای باشید.
در این مقاله سعی شده است که انواع وسواسها را معرفی کرده راههای درمانی وسواس را به شما معرفی کنیم، پس با ما همراه باشید.
اختلال وسواس فکری – عملی یا OCD چیست؟
وسواس فکری به این معنی است که افکار، تصاویر و تکانه‌هایی به طور مرتب در ذهن فرد در حال تکرار هستند و فرد کنترلی بر روی آن ندارد و برخلاف میل و اختیار او در ذهنش تکرار می‌شوند. به طور مثال فرد فکر میکند دستش همیشه آلوده است. (فکر وسواسی) و برای رهایی از استرس آلودگی دستش را مدام می‌شوید (اجبار یا وسواس عملی)
در حین مکالمات روزمره افراد از کلمه وسواس بسیار استفاده می‌شود اما اغلب به معنی “اهمیت دادن” به چیزی است. مثلاً فردی که می‌گوید من روی درس خواندن وسواس دارم یعنی درس و تحصیلات برای من اهمیت زیادی دارد.
حتی داشتن افکار آزار دهنده نیز به معنای فکر وسواسی و یا OCD نیست. مثلاً امکان دارد که شما گاهی نگران بیمار شدن خودتان یا عزیزان‌تان باشید، اما این به معنای آن نیست که شما اختلال وسواس فکری دارید چرا که این مشکل سبب مختل شدن زندگی روزمره شده و مدت زیادی از روز شما را به خود درگیر می‌کنند.
علایم وسواس فکری
افراد مبتلا به وسواس فکری غالباً دارای علائم زیر می‌باشند:
- افکار یا تصاویری بصورت مداوم و آزاردهنده در ذهن تکرار می‌شوند. مثلاً مدام به این فکر می‌کنند که دستان‌شان آلوده است و یا این که نکند علائم یک بیماری کشنده مثل ایدز را دارند.
- این افکار و تصاویر آزاردهنده باید غیرمنطقی و غیرممکن باشند. به عنوان مثال فرد با عبور از کنار یک سطل زباله گمان میکند مبادا به بیماری ایدز مبتلا شود. این فکر کاملاً غیرمنطقی است چرا که خود فرد می‌داند بیماری ایدز از طریق خون آلوده منتقل شده و عبور از کنار سطل زباله خطر ابتلا به ایدز را نخواهد داشت.
- افکار و تصاویر به حدی مداوم و آزاردهنده است که روند طبیعی زندگی فرد را مختل میکند. مثلاً اگر فرد برای عیادت بیماری به بیمارستان رفته باشد و پس از برگشتن همه لباس‌های خود را تعویض کند مبتلا به وسواس مبتلا نیست.
با این حال اگر پس از عیادت تا مدت طولانی ذهن فرد درگیر احتمال ابتلا به بیماری باشد به احتمال زیاد به وسواس فکری مبتلا است.
دیگر علائم اختلال وسواس فکری- عملی
پیش‌تر به صورت کلی از علائم استرس گفته شد و در ادامه قصد داریم به طور دقیق‌تر علائم و مصادیق وسواس فکری – عملی را توضیح دهیم.
هر چند که باید بدانید بعضی از افراد تنها از وسواس فکری و یا تنها از وسواس عملی رنج می‌برند. حال آن که بعضی نیز به صورت همزمان از هر دو وسواس فکری – عملی در عذاب هستند.
افکار‌وسواس گونه
افکار وسواسی شایع در اختلال وسواس فکری-عملی شامل موارد زیر هستند:
- توجه بیش از اندازه روی اخلاق و اعتقادات مذهبی
نگرانی بیش از حد درمورد زیر سئوال بردن خدا یا توهین به مقدسات، یا در مورد درست و غلط بودن امور اخلاقی - ترس از بیمار شدن از طریق آلودگی‌ها و میکروب‌ها و انتقال بیماری به افراد دیگر:
مثل مایعات بدن مانند ادرار و مدفوع، میکروب/ بیماری مانند ایدز و سرطان، آلاینده‌های محیطی مانند امواج رادیویی - ترس از دست دادن کنترل خود و آسیب رساندن به خود و دیگری:
ترس از مسئول اتفاقات بد (به طور مثال نگرانی درباره اینکه مبادا کارهایش منجر به آتش گرفتن آپارتمان شود)، ترس از آسیب زدن به دیگری به دلیل بی احتیاطی (به عنوان نمونه مبادا به دلیل آلودگی دست‌های من، خانه مادرم کثیف شده و باعث شود مادرم بیماری کشنده بگیرد) - خرافاتی بودن و تمرکز بی حد و اندازه بر بخت و اقبال، یا خوش بینی و بد بینی
- افکار و تصورات شدید جنسی:
افکار یا تخیلات جنسی درمورد دیگران، افکار یا تصاویر جنسی درباره کودکان یا نزدیکان، افکار آزار دهنده درمورد رفتار خشونت آمیز جنسی با دیگران - ترس از نداشتن یا از دست دادن چیزهایی که ممکن است در آینده نیاز شوند
- نظم و ترتیب بسیار افراطی به شکلی که همه چیز باید سرجای خود باشد
رفتارهای وسواس گونه
رفتارهای وسواسی شایع در اختلال وسواس فکری-عملی شامل موارد زیر هستند:
- چک کردن دوباره و مداوم همه چیز مثل قفل‌ها، دو شاخه برق، کلیدهای برق و غیره.
- تماس گرفتن مکرر و افراطی با اعضای خانواده و دوستان برای پرسیدن احوال یا حتی چک کردن
- انجام کار‌های بیهوده و بی معنا مثل تکرار بعضی کلمات خاص، با انگشت روی میز زدن، شمردن برای کاهش استرس و اضطراب
- شستن همیشگی دستها و حس آلوده بودن
- احتکار و اندوختن وسایل به درد نخور مثل قوطی‌ها و ظرف‌های یکبار مصرف
- حساسیت و تمرکز بیش از اندازه به نظم و ترتیب
- خواندن افراطی گونه نماز و دعای بیش از حد، به دلیل ترس از مذهب و دین
شدت وسواس
فرد مبتلا به اختلال وسواس، افکار یا اعمال وسواسی با شدت‌های متفاوتی را تجربه میکند. معیار طبقه بندی وسواس فکری، میزان اختلال در زندگی روزمره فرد مبتلا به استرس می‌باشد.
به طور مثال اگر حمام رفتن فرد مبتلا به استرس بیشتر از 2 ساعت طول بکشد از اختلال وسواس شدید رنج می‌برد. یا فردی که درگیر افکار وسواسی شدید است در کار و تحصیل او اختلال جدی به وجود می‌آید که نیازمند درمان وسواس است.
انواع وسواسها
شستشوگرها: همواره گمان می‌کنند آلوده هستند و به صورت مداوم دستهایشان را می‌شویند.
وارسی کننده‌ها: این گونه افراد به طور مداوم در حال چک کردن مسائلی مثل قفل بودن درها خاموش بودن گاز هستند ریزا از خطرات احتمالی آن بسیار می‌ترسند.
شکاک‌ها: آن‌ها می‌ترسند که اگر کاری را بی عیب و نقص و درست انجام ندهند، مجازات شوند.
شمارشگرها و برنامه ریزها: این افراد مبتلا به استرس به طور همیشگی درگیر نظم و ترتیب هستند، و ممکن است حتی عقاید خرافاتی درباره‌ی ترتیب‌های خاص، اعداد، رنگ‌ها و… را داشته باشند.
احتکار کننده‌ها: این افراد معمولاً خانه یا اتاقی پر از وسایل به درد نخور داشته و مدام در حال ذخیره چیزهایی هستند که به آن نیاز ندارند، چرا که می‌ترسند وسیله‌ای که دور می‌اندازند بعداً لازمشان شود. این افراد علاوه بر اختلال وسواس، از اختلالات دیگری مثل وسواس خرید، جنون سرقت، کم توجهی – بیش فعالی، تیک عصبی، افسردگی، اضطراب بعد از سانحه و آسیب رساندن به پوست رنج می‌برند.
درمان وسواس فکری – عملی و خودیاری
راه حل اول: محرک‌های خود را به طور دقیق بشناسید.
مهم‌ترین قدم برای درمان وسواس این است که شرایط و موقعیت‌هایی را که شما را دچار وسواس می‌کنند شناسایی کنید. به صورت یک لیست این محرک‌ها را نوشته و شدت اضطرابی را که در این شرایط حس می‌کنید را بسنجید، سپس مدت زمان لازم برای آرام کردن خود را مشخص کنید.
به عنوان نمونه اگر نسبت به آلودگی وسواس دارید، هنگامی که دستتان به نرده‌های پاساژ بخورد، دو دقیقه وقت نیاز دارید، تا دستانتان را کامل بشویید و احساس آرامش کنید. در حالی که اگر دستانتان به دستگیره‌ی در سرویس بهداشتی پاساژ بخورد، باید ده دقیقه دستهایتان را خوب بشویید.
پیش بینی تمایلات اختلال وسواس فکری-عملی
در صورتی که بتوانید تمایلات وسواسی خود را قبل از شکل‌گیری در ذهن پیش‌بینی کنید، می‌توانید خیلی راحت‌تر با آن مقابله کنید. به عنوان نمونه، اگر وسواس چک کردن دارید و بسته بودن پنجره‌ها را به طور افراطی چک می‌کنید، می‌توانید در همان بار اول این کار را با دقت بیشتری انجام دهید.
-در لحظه انجام کار، یک تصویر ذهنی کامل در ذهن بسازید. در هنگام انجام کار‌هایی که در آن وسواس دارید، تکرار جمله‌هایی مانند: “من دارم پنجره را می‌بندم.” یا “الان گاز به طور کامل خاموش است.” به شما بسیار کمک می‌کنند.
-هنگامی که میل به چک کردن دوباره‌ی این رفتار در شما پدیدار شد، با خیال راحت به خود بگویید: این تنها یک فکر وسواسی است.
شما می‌توانید فکری که بیشتر از همه درگیری ذهنی برایتان به وجود می‌آورد را به زبان بیاورید و گفته‌های خود را با گوشی ضبط کنید، سپس در طول روز به صدای خود گوش داده تا با وسواس فکری خود کنار بیایید.
راه حل دوم: به کمک روش مواجهه و پیشگیری از واکنش، در برابر فشار‌های اختلال وسواس فکری-عملی مقاومت کنید.
در صورتی که از موقعیت‌های محرک اختلال وسواس فکری-عملی بیشتر دوری کنید، برای شما ترسناک‌تر خواهد شد. در عوض به صورت مداوم در معرض شرایط اختلال وسواس فکری-عملی قرار دهید، در این صورت به تدریج یاد می‌گیرید که در مقابل میل به انجام کار‌های وسواس گونه مقاومت کرده یا آن‌ها را به تأخیر بیندازید.
نام این روش از درمان وسواس درمان از راه مواجهه و پیشگیری از واکنش است و یکی از روش‌های اساسی و حرفه‌ای درمان اختلال وسواس فکری-عملی می‌باشد.
مواجه و پیشگیری از واکنش، بر اساس مواجه مکرر با منشاء وسواس فکری به وجود آمده است. اگر وسواس نسبت به آلودگی دارید، بعد از دست زدن به دستگیره‌ی در سرویس بهداشتی عمومی، تلاش کنید دستها را نشویید.
نگران نباشید چرا که بعد از مدتی تحمل اضطراب ناشی از نشستن دستها، میل به شستن دستها خود به خود از بین می‌رود. با کمک این راه به طور تدریجی می‌توانید روی افکار وسواسی خود کنترل پیدا کنید
در حین تمرین این روش، با سرعتی متعادلی پیش بروید که بدون احساس شکست یا ناراحتی بتوانید راحت‌تر آن را مدیریت کنید، و هرگز فراموش نکنید که هنگام رویارویی با ترس‌ها، احساس اضطراب و ناراحتی کاملاً طبیعی بوده اما در عین حال موقتی نیز است.
هر چقدر بیشتر در معرض محرک‌های وسواسی خود قرار بگیرید، استرس و ترس شما به تدریجج کم و کمتر می‌شود و کنترل بیشتری روی خودتان به دست خواهید آورد.
راه حل سوم: از دیگران کمک بگیرید
اختلال وسواس فکری-عملی در شرایطی که احساس تنهایی و بی‌دفاعی می‌کنید، شدید‌تر می‌شود. بنابراین، بسیار مهم است که حامی و پشتیبان خوبی داشته باشید.
در طول دوره درمان وسواس خود تنها با افرادی مثل مشاور و درمانگر، یا دوست صمیمی که شما را درک میکند و نگرانی‌های شما را به خوبی می‌فهمد، صحبت کنید؛ چرا که احتمال تحت فشار قرار گرفتن و تشدید علائم اختلال وسواس فکری – عملی کاهش خواهد یافت.
نکته: ارتباط صمیمی با خانواده و دوستانتان داشته باشید
وسواس فکری-عملی، گاهی آنقدر زندگی شما را مختل میکند، که تمایل دارید از همه دوستان و اعضای خانواده کناره‌گیری کنید.
تنها بودن شرایط روحی و روانی شما را سخت‌تر میکند. وقت گذراندن با اعضای خانواده و دوستان صمیمی، بسیار حیاتی و تاثیرگذار است؛ زیرا زمانی که با آن‌ها به صورت رو در رو از نگرانی‌ها و تمایلات وسواسی خود صحبت می‌کنید، شدت استرس و نگرانی شما کاهش میابد.
به افرادی که درگیر اختلال وسواس فکری – عملی هستند، بپیوندید.
در صورتی که با دیگر بیماران مبتلا به این اختلال آشنا شوید، متوجه خواهید شد که تنها نیستید و این اتفاق به شما دلگرمی خواهد داد. همچنین طی این جلسات از تجربیات یکدیگر استفاده کرده و به بهبودی هر چه سریع‌تر خود و دیگران منجر خواهد شد.
راه چهارم: سبک زندگیتان را تغییر دهید
یک زندگی سالم و متعادل، نقش بسیار حیاتی در کاهش استرس شما ایجاد میکند؛ تمایلات، ترس‌ها و نگرانی‌های اختلال وسواس فکری-عملی را تا حد زیادی، از شما دور نگه خواهد داشت.
به طور منظم ورزش کنید
ورزش یکی از موارد بسیار مؤثر در کاهش استرس افراد است. ورزش سبب می‌شود علاوه بر عضلات، دستگاه عصبی نیز تقویت شود و خود این سبب کنترل علائم اختلال وسواس فکری – عملی می‌شود.
این عادت سالم سبب می‌شود کمتر به افکار و رفتارهای وسواسی خود اهمیت بدهید. توصیه می‌شود که روزانه حدود 30 دقیقه ورزش‌های هوازی یا ایروبیک انجام دهید. ورزش با تمرکز سبب می‌شود این بهبودی تسریع پیدا کند.
به اندازه‌ی کافی بخوابید
خواب باعث آرامش و تعادل بدن می‌شود، بنابراین بی‌خوابی نیز اثر معکوش گذاشته و باعث نگرانی و استرس می‌شود.
خواب کافی و استراحت به موقع سبب می‌شود که استرس و نگرانی حاصل از وسواس فکری – عملی کاهش یابد و تعادل احساسی بهتری برای شما به وجود بیاید.
از مصرف الکل و مواد مخدر دوری کنید
هر چند که مصرف الکل به شما حس بهتری خواهد داد اما این اتفاق کاملاً موقتی است. بعد از مدتی بدن شما به الکل عادت کرده و دوباره علائم اختلال وسواسی و استرس به شما برخواهد گشت.
همین اتفاق درباره سیگار نیز صدق میکند. نیکوتین موجود در سیگار خود یک محرک قوی است و بعد از استفاده اختلال وسواسی شدت پیدا میکند.
توصیه‌هایی برای اطرافیان فرد مبتلا به وسواس فکری – عملی
واکنش اطرافیان به علائمی که فرد مبتلا از خود نشان می‌دهد، تأثیر بزرگی بر روند درمانی آن‌ها خواهد داشت. نظرات منفی یا انتقاد، حال آن‌ها را بدتر کرده، در حالی که، اگر محیط پر از آرامش و دلگرم کننده‌ای را برای آن‌ها فراهم کنید، روند بهبودی تسریع می‌یابد.
- از فرد مبتلا انتقاد نکنید، چرا که اختلال وسواس فکری-عملی یک اختلال کاملاً ناخواسته است و فرد اختیاری روی اعمال خود ندارد.
- هرگز آن‌ها را سرزنش نکنید و هیچ گاه خواسته‌ی غیر منطقی که رفتارهای وسواسی خود را کنار بگذارند، نداشته باشید. زیرا آن‌ها توانایی عملی کردن خواسته‌ی شما را ندارند؛ و فشار آوردن به آن‌ها، شرایط روحی و روانی آن‌ها را بدتر میکند.
- تا حد امکان، مهربان و صبور باشید. هر بیمار به زمان خاصی برای بهبود اختلال خود نیاز دارد. اگر تلاشی برای بهبود اختلال خود انجام می‌دهند، آن‌ها را تشویق کرده و ویژگی‌های مثبت رفتارشان را در نظر بگیرید.
- آن‌ها را حین انجام کار‌های وسواسی خود، همراهی نکنید. کمک به آن‌ها در انجام این کار‌ها سبب می‌شود اختلال وسواس فکری – عملی شدت پیدا کند. بنابراین در تلاش باشید که از خود فرد حمایت کنید، نه از رفتارهای وسواسی‌اش.
- با بیمار مبتلا به اختلال فکری – وسواسی ارتباط صمیمی و دوستانه داشته باشید. به این شکل، هم او را حمایت کرده و هم کمک می‌کنید که در برابر نشانه‌های اختلال وسواس فکری-عملی از خود مقاومت نشان دهد.
حرف آخر
چک کردن قفل در و یا روشن یا خاموش بودن گاز یکی از اتفاقات معمول زندگی روزمره است اما گاهی این اتفاقات آن قدر تکرار می‌شود که سبب اختلال زندگی روزمره شده و باعث استرس همیشگی و نگرانی مداوم افراد خواهد شد. در این صورت این کار اختلال وسواس فکری – عملی نام خواهد گرفت و می‌بایست درمان شود.
در این مقاله سعی کردیم که اختلال وسواس فکری – عملی یا OCD را تعریف کرده و انواع آن را معرفی کنیم. همچنین با معرفی راه حل‌هایی سعی در درمان وسواس افراد کردیم تا بتوانند این اختلال را زودتر رفع کنند و به زندگی نرمال خود برگردند و در آخر نیز توصیه‌هایی برای اطرافیان فرد مبتلا داشته تا روند درمانی و بهبود این افراد تسریع پیدا کند.